Fiskveiðistefnan

Fiskveiðistjórnunartæki eða hagsmunaverndun? Margt hefur verið talað og ritað um kvótakerfið síðan það var tekið upp, í íslenskum sjávarútvegi, og sýnist sitt hverjum. Við getum gengið út frá því, að þeir sem, á sínum tíma fengu úthlutað leyfi til þess að nýta auðlind þjóðarinnar eins og þeir nánast vildu, eru þessu kerfi mjög hlynntir og segja það það besta sem völ er á, bæði til þess að vernda fiskistofnana og að auka hagkvæmni í rekstri útgerðar.  En aftur á móti þeir sem ekki njóta þeirra forréttinda að fá úthlutað á hverju ári nokkrum tugum milljóna, af sameiginlegri eign þjóðarinnar (skv. 2. gr. stjórnarskrárinnar), hafa aðra skoðun og sýn til framkvæmdarinnar á kvótakerfinu.Menn geta gefið sér; að ekki verði hróflað við kvótakerfinu. Til þess eru hagsmunasamtökin allt of sterk og virðast, því miður, hafa það sterk ítök og ekkert bendir til að þar verði breyting á.Nú er svo komið að þessi þjóðareign, sem er fiskurinn í sjónum, er komin í hendurnar á örfáum stórum aðilum og það er nánast ógerlegt fyrir nýja aðila að komast inn í útvegsgeirann.Útgerðaraðilar sem hafa fengið úthlutað veiðiheimildum (án endurgjalds) að virði margra tuga milljóna, hafa leigt þennan sama kvóta og sent skip sín til veiða á fjarlæg mið og þannig fjármagnað smíði á nýjum og afkastamiklum skipum.  Aðrir hafa byggt upp stórútgerðarveldi og ber í því sambandi að nefna að kvótaúthlutunin átti stærstan þátt í uppbyggingunni, en dæmi um þetta verður tekið síðar.Að margra áliti stöndum við á tímamótum. En á þessum tímamótum verðum við að staldra við og ákveða hvernig lífskjörin í þessu landi eiga að vera.  Á að verða hér forréttindastétt, sem verður leyft að athafna sig (næstum því að eigin vild), í auðlegð þjóðarinnar, eða ætlum við að koma upp réttlátara fiskveiðistjórnunarkerfi og þá um leið að gera mönnum mögulegt að horfast í augu við næsta mann og geta sagt? Ég hef komist áfram á eigin forsendum og ágætum en ekki af því að ég fæddist inn í vissan forréttindahóp.  En þannig er veruleikinn í dag. Kvótakerfið og það sem það hefur gertMargir hafa velt fyrir sér hvert sé hið raunverulega markmið kvótakerfisins og hvort það þjóni í raun og veru hagsmunum allrar þjóðarinnar eða hvort sé verið að þjóna hagsmunum örfárra aðila.  Hér á eftir verða talin upp helstu markmið þessa umdeilda kerfis:

• Upphaflegt markmið kvótakerfisins var að sjálfsögðu að vernda fiskistofnana við landið og bæta sóknarstjórnunina.
• Kvótakerfið átti að vernda byggð í landinu, þannig að smærri byggðarlög yrðu  ekki afskipt. Kvótakerfið átti með öðrum orðum að verða eitt verkfæra hinnar svokölluðu byggðastefnu.
• Kvótakerfið átti að auka mikið afrakstur fiskimiðanna, allur afli átti að koma að landi og menn áttu að auka sóknina í verðmætari og vannýttar fisktegundir.  Með því að stýra sókninni átti að verða hagkvæmara að vinna aflann, það átti að verða hagkvæmara að vinna aflann, það átti að auka útflutningsverðmæti aflans  og mikil hagkvæmni átti að nást við vinnslu hans.

 En hver varð raunin?  Náðist að uppfylla þær væntingar, sem voru gerðar til fiskveiðistjórnunarinnar og hver varð svo fórnarkostnaðurinn? Að hluta til verður að viðurkennast að það hefur tekist að vernda fiskistofnana gegn ofveiði (þótt ekki séu fiskifræðingar sammála um það), því tekist hefur að mestu leyti að koma í veg fyrir ofveiði á helstu fiskistofnum landsins. Þá er ekki beinlínis  hægt að segja að kvótakerfið sjálft hafi brugðist, heldur er það  útfærslan á því sem hefur verið hvað alvarlegust og meðal annars orðið til þess að heilu byggðarlögin eru að leggjast í auðn..En hefur tekist að bæta sóknarstjórnunina og nýtingu aflans?  Að hluta til hefur sóknarstjórnunin verið bætt, en á öllum málum eru tvær hliðar. Sem dæmi má nefna skip sem á lítinn kvóta eftir af einni fiskitegund, þar er reynt að forðast þau fiskimið, þar sem eru líkur á að sú fiskitegund haldi sig, en ef þannig vill til að umrædd tegund slæðist með í veiðarfærin er þessari fisktegund bara hent í hafið aftur til þess að hún komi ekki til frádráttar þeim litla kvóta sem eftir er.  Undirritaður  var mörg ár til sjós og aldrei upplifði ég það að aðeins ein fisktegund kæmi í trollið eða þá að fiskurinn bærist eftir fyrirfram gerðri pöntun.  Það er á margra vitorði að vegna þess hvernig verðlagið er á fiski, koma netaveiðibátar aðeinsmeð fisk að landi, sem er lifandi þegar hann kemur inn fyrir borðstokkinn, að öðrum kosti er hann of verðlítill. Það verður að ná hámarksverði fyrir hvert kíló af kvótanum og þar af leiðandi er dauðum fiski bara hent aftur í sjóinn.  Hvernig sem á því stendur þá er ekki lengur landað tveggja nátta fiski.Hefur kvótakerfið orðið til þess að þjappa saman byggð í landinu og vernda þau þau byggðarlög, sem hafa staðið höllum fæti gagnvart stærri byggðarlögum?Ekki er nokkur vafi á því að kvótinn hefur beint og óbeint orðið til þess að margar byggðir þessa lands eru að leggjast í auðn og aðrar að stækka og eflast eins og t.d Akureyri.  En þar á bæ  hafa t.d Samherjamenn verið mjög duglegir að kaupa upp kvóta á minni stöðum og flutt hann  eftir hæfilegan tíma, til Akureyrar. Þar með er það byggðarlag, sem kvótinn var keyptur frá, skilið eftir í sárum, þannig að fólkið sem þar býr hefur engin úrræði önnur en að fara frá verðlausum eignum sínum og byrja lífið frá grunni, á stöðum sem enn hafa kvóta, t.d Akureyri.Fyrst er verið að skrifa um Samherja er ekki úr vegi að rifja aðeins upp hvert var upphafið af  því stórveldi.  Eins og kunnugt er , þá keyptu þeir frændur, Þorsteinn Már Baldvinsson, Þorsteinn Vilhelmsson og Kristján Vilhelmsson, skuttogarann Guðstein GK, sem hafði verið lagt í höfninni í Hafnarfirði.  Þessum skuttogara breyttu þeir síðan í Slippstöðinni á Akureyri í frystitogara.  Þegar þessum breytingum var að verða lokið var kvótakerfinu skellt á.  Þorsteinn Vilhelmsson, einn Samherjamannanna, hafði áður en þetta ævintýri hófst verið mjög fengsæll skipstjóri hjá Útgerðarfélagi Akureyringa. Á þeirri forsendu fóru þeir frændur fram á að sá kvóti sem fylgdi skipinu, sem Þorsteinn Vilhelmsson hafði verið skipstjóri á og vissulega átt þátt í að afla þessu skipi. Reglurnar varðandi úthlutun kvóta voru þannig að veiðireynsla síðustu þriggja ára voru hafðar til grundvallar við útreikning kvótans fyrir árið, en færi skipstjóri til annarrar útgerðar var heimild til þess að kvótinn af fyrra skipi fylgdi honum yfir á næsta skip.  Gengið var að þessu en ekki veit ég hvort Útgerðarfélagi Akureyringa var bættur kvótamissirinn.  Í dag er Samherji hf. eitthvert stærsta og öflugasta útgerðarfyrirtæki landsins. Ekki er hægt að segja að framganga þeirra frænda stafi eingöngu af úthlutun aflaheimilda, því þeir hafa rekið fyrirtæki sitt mjög vel. En það skemmir ekki fyrir að utanaðkomandi aðstæður hafa verið þeim afskaplega hagstæðar, svo ekki sé nú fastar að orði kveðið.  Einnig er það umhugsunarefni hvernig einn þeirra frænda gat gengið út úr fyrirtækinu með þrjá milljarða eftir innan við tuttugu ára veru í fyrirtækinu.  Góð ávöxtun það.Annan útgerðarmann veit ég um sem fékk úthlutað nokkuð stórum “kvóta” af rækju.  Þessi úthlutun kom sem himnasending fyrir hann því hann var að láta smíða fyrir sig stórt og fullkomið skip. Í stað þess að láta skipið sitt veiða úthlutaðan “kvóta” var skipið sent til veiða á Flæmska hattinn og kvótinn leigður út, til þess að fjármagna smíðina á nýja skipinu.  Sjálfsagt eru dæmin um svona ráðstöfun á úthlutuðum veiðiheimildum mörg, að gera svona er örugglega fullkomlega löglegt, en okkur, sauðsvörtum almúganum, þykir þetta siðlaust. En hefur sóknin í verðmætari tegundir aukist?Svarið við þessari spurningu er JÁ, en ekki tel ég að hægt sé að þakka það kvótakerfinu, heldur hafa aðstæður breyst. Sérstaklega hafa orðið miklar breytingar á flutningatækninni, en þessi framþróun hefur fært alla markaði nær okkur, þannig að við höfum getað gefið meiri gaum að sjávarfangi, sem selst fyrir hátt verð á erlendum mörkuðum t.d er Asíumarkaður alltaf að stækka. Leiðir til úrbótaEn er þá kvótakerfið alvont og er þá ekkert annað með það að gera en að kasta því og veðja á eitthvað annað fiskveiðistjórnunarkerfi?  Ekki tel ég að svo sé og sú skoðun mín hefur komið fram áður að kvótakerfið sem slíkt hafi ekki brugðist heldur framkvæmdin á því.  Ég hef engan hitt sem ekki er á því að við þurfum á sóknarstýringu að halda. Hér á eftir fara hugmyndir mínar um hvernig eigi að nýta fiskinn í sjónum til hagsbóta fyrir þegna þessa lands og þá meina ég alla þegna þessa lands, ekki suma. Fyrst og fremst tel ég að deila eigi kvótanum á milli byggðarlaga.  Segjum sem svo að Þorlákshöfn væri úthlutað 5000 tonna þorskkvóta.  Í Þorlákshöfn landaði síðan bátur 20 tonnum af þorski, þessi 20 tonn myndu dragast frá heildar þorskkvóta Þorlákshafnar, þannig að þar væru eftir 4980 tonn af þorski.  En nú á útgerð þessa báts eftir að greiða fyrir að veiða þessi 20 tonn af þorski og væri gjaldið eitthvað hlutfall af aflaverðmætinu, t.d 10%.  Nú kunna ýmsir að reka upp ramakvein, en ég minni á það að það þurfa allar greinar iðnaðar að greiða gjald fyrir það hráefni sem er notað og því skyldi ekki útgerð gera það líka?  Þessi tekjustofn yrði síðan notaður til þess að fjármagna hafrannsóknir, veiðieftirlit og landhelgisgæslu. Með ráðstöfun af þessu tagi væri komið í veg fyrir að kvóti safnist til örfárra aðila og einnig að byggð myndi lítið sem ekkert raskast en gæti styrkst aftur. Með því að nota þessa aðferð við veiðistjórnunina væri komið í veg fyrir svokallað kvótabrask og fiskvinnslan í landi gæti sérhæft vinnslu sína. Í þessari grein minni hef ég reynt að draga fram helstu kosti og galla kvótakerfisins eins og það er í dag. Ekki tókst mér nú að finna marga kosti við það en ekki var erfitt að koma auga á gallana.Það er ekki hægt að gera tæmandi úttekt á fiskveiðikerfinu okkar í einni grein en ég vona að mér hafi tekist að koma skoðunum mínum þokkalega á framfæri.